Đâu rồi làng gốm Mỹ Cương?

Ông Trần Đình Di và chuyên gia Nhật trong cuộc khai quật gốm Mỹ Cương 1997

Những ai có dịp vào miền Trung ghé thăm Quảng Bình, bạn sẽ được nghe người dân nơi đây say sưa kể về một thời hoàng kim nghề gốm sứ làng Mỹ Cương.

Làng Mỹ Cương chỉ cách trung tâm thành phố Đồng Hới vài cây số, thuộc vùng ngoại thành. Mỹ Cương một làng quê bình dị, khiêm nhường như bao làng quê Việt ở các tỉnh Bắc Trung bộ. Nhưng cũng ít ai biết xưa kia gốm Mỹ Cương vang tiếng một thời, các thương nhân trong Nam ngoài Bắc rầm rập kéo đến ăn hàng.

Theo cuốn địa chí của cụ Nguyễn Tú (một nhà Văn hóa ở Quảng Bình), thì làng Mỹ Cương là một cộng đồng thủ công chuyên sản xuất gốm sứ, gạch ngói cung cấp cho nội tỉnh và mọi miền trong cả nước.

Làng Mỹ Cương nằm nghiêng mình soi bóng bên tả ngạn sông Phú Vinh (còn gọi sông Mỹ Cương), một nhánh của dòng sông Lệ Kỳ. Làng Mỹ Cương đã có cách nay trên 5 thế kỷ. Các vị thủy tổ của các dòng họ trong làng: Lê, Hà, Trần, Nguyễn, Phan, và Hoàng, đã được triều Nguyễn sắc phong thành hoàng, trong đó có hai họ đến đây sớm nhất là họ Lê và Hà.

Theo các cụ cao niên làng kể, làng gốm Mỹ Cương có nguồn gốc từ lò gốm Đôộc, một lò gốm nổi tiếng lâu đời, thuộc làng Ngọa Cương, xã Cảnh Hóa, huyện Tuyên Hóa thuộc vùng núi Tây Bắc Quảng Bình.

Nhưng theo “Phủ biên tạp lục” của Lê Quý Đôn, địa danh Mỹ Cương đã có từ thời Trịnh - Nguyễn. Tuy vậy, cho đến nay vẫn chưa biết chính xác gốm Mỹ Cương có từ lúc nào? Nhưng có thể thấy rõ qua các cuộc khai quật khảo cổ tại làng Mỹ Cương ở đây có ba lò gốm cổ. Các nhà khảo cổ Nhật Bản cho biết: lò gốm cổ có sớm nhất, được xây dựng cuối thế kỷ XVIII, muộn nhất cuối thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX.

Tại đây còn thu được các mảnh gốm tương đồng với gốm của các lò gốm Cảnh Đức Trần, Phúc Kiến, là loại lò gốm rất nổi tiếng trong lịch sử nghề gốm của Trung Quốc, thời nhà Thanh. Điều đó giúp cho các nhà khảo cổ học xác định tuổi của lò gốm Mỹ Cương khá chính xác.

Qua các di vật gốm cổ thu lượm được ở đây, các nhà khảo cổ Nhật Bản đã cho chúng ta biết từ xưa gốm Mỹ Cương đã từng xuất sang Nhật Bản, Ai Cập, qua cảng Hội An, Quảng Nam.

Ông Tezuca, Viện trưởng Viện Khoa học Kamacur, cho biết: người Nhật tìm về với gốm Mỹ Cương, cũng là tìm về một loại gốm sành phục vụ cho Trà đạo - Người Nhật rất thích dùng bộ ấm trà gốm Mỹ Cương, bởi chúng nặng, chắc khỏe, bền màu, giữ được hương vị nguyên chất của trà, thích hợp với Trà đạo của xứ sở hoa anh đào, lại rất bình dị, không cầu kỳ, gần gũi với người Nhật và văn hóa Nhật Bản.

Hiện tại ở nhà ông Trần Đình Di còn bộ ấm trà này. Điều đó nói lên tài năng của những người thợ gốm Mỹ Cương ngày đó.

Bình gốm Mỹ Cương

Ông Di còn cho biết, người thợ gốm Mỹ Cương giữ cho mình bí quyết riêng, không nơi nào có, nên những chén trà nhỏ, dù có để nghiêng ngả cỡ nào, nó cũng tự lật lại đứng thẳng dậy (như con lật đật), chứ không lăn tròn để rồi rơi vỡ như những loại chén bình thường khác.

Các cuộc khai quật khảo cổ các lò gốm cổ tại Mỹ Cương cho thấy đồ gốm được sản xuất ở đây gồm: ấm trà, chén, bát, đĩa, lọ hoa, bình vôi, chum, vại, ang, hũ, vò và ngói liệt… Các sản phẩm gốm đều được tráng một lớp men nước tro ở ngoài, để khi nung chín sẽ cho da gốm một màu nâu đậm, bắt mắt.

Phần lớn sản phẩm gốm Mỹ Cương không được trang trí hoa văn vẽ hoặc đắp nổi ở bên ngoài, nhưng cũng có một số sản phẩm tuy không nhiều được vẽ hoa văn hình sóng nước, hình chải lược, và hình tam giác .

Các cuộc khai quật khảo cổ năm 1997, các chuyên gia Nhật Bản tìm thấy các sản phẩm gạch ngói Mỹ Cương. Theo cuốn địa chí của cụ Nguyễn Tú, thì làng Mỹ Cương xưa là một làng chuyên sản xuất ngoài đồ gốm, còn đa phần là sản xuất gạch ngói.

Cụ Tú viết: “Hầu như không có nơi nào xây dựng đình, chùa mà không tìm đến Mỹ Cương mua gạch ngói. Bởi tấm ngói Mỹ Cương là loại ngói liệt nhỏ, mỏng, nhưng trăm, ngàn, vạn tấm đều bằng phẳng, không bao giờ cong vênh, nên khi lợp lên mái đình, chùa rất phẳng, khít khao, không bao giờ bị dột”.

Sản phẩm gốm Mỹ Cương

Qua các di vật gốm cổ, các nhà khảo cổ học nhận định rằng “trời phú cho người dân Mỹ Cương đôi bàn tay vàng tài hoa và cũng ban phát cho nơi đây, một đặc ân hiếm có, đó là những vỉa tầng đất sét màu nâu đỏ, dân gian gọi là “đất gan trâu” nằm ngay cạnh bờ sông Phú Vinh”. Nguyên liệu rất gần nơi sản xuất.

Đất sét Mỹ Cương rất tốt, mịn, dẻo và dai, khi nung lên màu đẹp, là loại đất sét rất thích hợp cho sản xuất đồ gốm sứ cao cấp. Lớp đất sét này nằm dưới lớp đất mặt (đất canh tác), ở độ sâu 2 - 3m và dày khoảng 1,5 - 2m. Trữ lượng đất sét ở đây còn khá nhiều.

Tích cũ kể rằng, khi vua Minh Mạng cho xây dựng thành Đồng Hới, làng Mỹ Cương là nơi cung cấp các loại gạch đặc biệt, để xây dựng thành Đồng Hới vững chắc.

Tạo dáng gốm Mỹ Cương

Nhiều vật chứng còn lại, chứng minh Mỹ Cương là một làng gốm cổ, người ta tìm thấy dưới những rặng tre um tùm ngả bóng bên dòng sông Mỹ Cương một bầu ống khói khá lớn của lò gốm nằm lộ thiên và trong vườn nhà ông Di vẫn còn nguyên vẹn một lò gốm cổ đã có trên một thế kỷ, nằm ẩn mình dưới những lớp đất đá.

Nếu chỉ nhìn thoáng qua sẽ không ai biết rằng dưới lớp trầm tích ấy, hàng trăm năm trước đã có một lò gốm quanh năm đỏ lửa. Đó chính là chứng tích chứa nhiều ấn tượng đẹp. Dù vật đổi sao dời, vẫn khoác lên mảnh đất Mỹ Cương này những dấu tích năm xưa còn lưu lại đến hôm nay, như một chút hoài niệm ngọt ngào về một nghề từng gắn bó máu thịt với bao kiếp đời của ông cha họ.

Công cụ làm gốm của người dân Mỹ Cương chủ yếu là bàn xoay, mặt bàn tròn bằng gỗ tốt, đường kính chừng 70 - 90cm. Các công cụ khác rất thô sơ gồm thuổng xắn đất, dao cắt góc, giá đỡ, nạo sắt…

Nghề gốm Mỹ Cương đã có một thời mang lại cho dân làng thu nhập khá, đời sống nhân dân no đủ, sung túc, hơn mọi ngành nghề khác. Nhưng qua hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, Quảng Bình nói riêng là nơi diễn ra chiến tranh ác liệt, nghề gốm Mỹ Cương mai một dần. Tiếp đến là sự cạnh tranh thị trường nghiệt ngã, nghề gốm Mỹ Cương không thể tiếp tục, chỉ còn là hoài niệm quá khứ.